Sosyal Bilgiler Ders Notları: 3. Ünite Lale Devri ve Islahatlar Konusu (Etkilendik Kısmının Devamı)

[Arca İsmail]

LALE DEVRİ (1718/Pasarofça Antlaşması–1730/Patrona Halil İsyanı)

Lale Devri, 1718 Pasarofça Antlaşması’ndan 1730 Patrona Halil İsyanı’na kadar olan dönemdir. Dönemin padişahı III. Ahmet, sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’dır. Bu dönemde;

• Devlette huzur ve barış sağlanmaya çalışıldı.
• Lüks ve eğlenceye düşkünlük vardı.
• Sanat ve edebiyata önem verildi.
• Avrupa’daki bilim, sanat, kültür ve askerlik gibi alanlardaki gelişmeler takip edilmeye çalışıldı.
• Birçok saray ve köşk yapıldı, bahçeler çiçeklerle süslendi. Özellikle lale çiçeğinin çeşitleri yetiştirildi (bu nedenle döneme “lale devri” denildi).

Lale Devri Islahatları

İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi tarafından İstanbul’da ilk Türk matbaası kuruldu (1727). Matbaada dini kitaplar dışında da eserler basıldı.

Avrupa’daki yenilikleri ve gelişmeleri daha yakından takip edebilmek için Paris, Londra, Viyana gibi başkentlere geçici elçilikler kuruldu.

Yalova’da kâğıt fabrikası kuruldu.

Yeniçerilerden bir itfaiye bölüğü oluşturuldu.

İstanbul ve önemli şehirlerde kütüphaneler açıldı.

İlk defa çiçek aşısı uygulandı.

İstanbul ve Selanik’te kumaş fabrikası kuruldu.

İstanbul, İznik ve Kütahya’da bulunan çini atölyeleri yenilendi.

Arapça ve Farsça eserler Türkçeye çevrildi.

Yerli malı kullanımına önem verildi.

Mimari, resim ve minyatürde gelişmeler oldu (III. Ahmet Çeşmesi, Levni’nin minyatürleri).

Yeni kütüphaneler açıldı. Doğu ve Batı eserleri tercüme edildi.

NOT: Lale Devri’nde askeri alanda ıslahat yapılmamıştır.



Patrona Halil İsyanı (1730)

• Patrona Halil adında bir hamam tellağı, İstanbul’da ayaklanma çıkardı.
• Sebepleri; devlet adamlarının lüks ve eğlenceye düşkünlükleri, aşırı harcamalarda bulunmalarının halk arasında hoşnutsuzluk oluşturması; ıslahatların halkın düzeyinde olmaması; Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın, yakınlarını yüksek memurluklara getirmesidir.
• Sonuçları; Nevşehirli Damat İbrahim Paşa öldürüldü; III. Ahmet tahttan indirilerek yerine I. Mahmut getirildi; köşkler yıkıldı, bahçeler bozuldu; Lale Devri sona erdi.

18. YÜZYIL ISLAHATLARI

I. MAHMUT (1730–1754)

• Orduda; takım, tabur, bölük ve alay teşkilatı kuruldu.
• Orduya subay yetiştirmek için Kara Mühendishanesi (Mühendishane-i Berri Hümayun) açıldı (1731).

III. MUSTAFA (1757–1774)

• Sürat Topçuları birliği kuruldu.
• Maliye alanında düzenlemeler yapıldı.
• Donanmaya subay yetiştirmek amacıyla Deniz Mühendishanesi (Mühendishane-i Bahri Hümayun) açıldı (1773).

I. ABDULHAMİT (1774–1789)

• İstihkâm Okulu açıldı.
• Kara ve deniz kuvvetlerini ıslah etmek için Avrupa’dan subaylar ve uzmanlar getirildi.
• Maliye alanında düzenlemeler yapıldı.

III. SELİM (1789–1807)

• III. Selim döneminde yapılan ıslahatların tümüne “Nizam-ı Cedit” (Yeni Düzen) denir.
• Avrupa tarzında bir ordu kuruldu. Bu orduya “Nizam-ı Cedit Ordusu” denir (Nizamı-ı Cedit ordusunun eğitim için Fransa ve İsveç’ten subaylar getirildi. Bu ordu Akka Kalesi önünde Napolyon’un ordusunu yenilgiye uğrattı).
• Kara ve Deniz Mühendishanesi yeniden düzenlenerek geliştirildi.
• Yerli malı kullanımı teşvik edildi.
• Avrupa’yı yakından takip edebilmek için Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de sürekli elçilikler kuruldu.
• Okullarda yabancı dil uygulaması başlatılarak Fransızca zorunlu yabancı dil haline getirildi.
• III. Selim dönemi Kabakçı Mustafa İsyanı ile sona erdi. Nizam-ı Cedit Ocağı kaldırıldı.

19. YÜZYIL ISLAHATLARI

II. MAHMUT (1808–1839)

Askeri Alandaki Islahatlar

• Sekban-ı Cedit Ocağı kuruldu.
• Eşkinci Ocağı kuruldu.
• İlk kez askeri amaçlı nüfus sayımı yapıldı, sadece erkekler sayıldı. (1831).
• Yeniçeri Ocağı kaldırıldı (1826). Tarihte bu olaya “Vaka’yı Hayriye/Hayırlı Olay” denir.
• Yeniçeri Ocağı’nın yerine “Asakir-i Mansure-i Muhammediye” (Muhammed’in Övülmüş Askerleri) ordusu kuruldu.
• Tıp Okulu ve Harp Okulu kuruldu.

NOT: Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ile padişahlar yeniden yönetime egemen olmuştur. Islahatların önü açılmıştır.

Yönetim Alanındaki Islahatlar

• Divan kaldırılarak yerine “nazırlılar/bakanlıklar” kuruldu.
• Memurlar, “iç işleri/dâhiliye” ve “dış işleri/hariciye” memurları olmak üzere ikiye ayrıldı.
• Dirlik sistemi (tımar ve zeamet) kaldırıldı, memurlara maaş bağlandı.
• 1808“Sened-i İttifak” imzalandı (Sened-i İttifak; II. Mahmut ile ayanlar [büyük toprak sahipleri] arasında imzalandı. Sened-i İttifak’a göre, ayanlar devlet otoritesini tanıyacak, ıslahatları benimseyecek, buna karşılık bulundukları bölgede vergi toplama hakkını elde edeceklerdi).

NOT: Osmanlı da demokratikleşme alanında atılan ilk adım Sened-i İttifak’tır. Bu belge ile padişahın otoritesi ilk kez kısıtlanmıştı. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin ayanlara söz geçiremeyecek kadar zayıf olduğunu gösterir.

Kültür ve Eğitim Alanındaki Islahatlar

• Ortaokul seviyesinde Rüştiye okulları açıldı.
• Medreselerin yanında Avrupa tarzında eğitim kurumları açıldı. Bu da kültür ikiliğine neden oldu.
• Enderun kaldırılarak yerine devlet adamı yetiştiren okul kuruldu.
• İlköğretim zorunlu oldu.
• İlk defa Avrupa’ya öğrenci gönderildi.
• Harp Okulu, Tıp Fakültesi ve Bando Okulu açıldı.
• “Takvim-i Vakayi” adıyla ilk resmi gazete çıkarıldı.

Sosyal Alanda Yapılan Islahatlar

• Müsadere Usulü, yani devletin vatandaşların mallarına el koyması uygulaması kaldırıldı.
• İlk Posta ve Polis örgütü kuruldu.
• İlk Karantina Sistemi ve Sağlık Örgütü oluşturuldu.
• Kıyafette değişiklikler ve düzenlemeler yapıldı. Memurlara fes ve pantolon uygulaması getirildi.
• Devlet dairelerine padişah portresi asılması uygulaması getirildi.

Ekonomi Alanında Yapılan Islahatlar

• Yerli malı kullanımı teşvik edildi, memur ve asker elbiselerinin yerli kumaştan yapılması emredildi.
• Yerli üretimi arttırmak amacıyla yerli üreticiye gümrük kolaylığı sağlandı.

NOT: Her alanda (ekonomik, sosyal, askeri, eğitim gibi) ıslahat yapan tek padişah II. Mahmut’tur.

NOT: 17. yüzyılda Avrupa örnek alınmamış, yapılan ıslahatlar yüzeysel olmuş, padişahın hayatıyla sınırlı kalmış, ayaklanmalar şiddet ve korkuyla bastırılmaya çalışılmıştır. 18. ve 19. yüzyılda yapılan ıslahatlarda Avrupa örnek alınmış, gerilemenin nedenleri araştırılmıştı.

Bu ders notunda ''II. Abdülhamit ve Abdülmecid Dönemi'' verilmemiştir. Bu bölümün devamına Ders Notları bölümünden ulaşabilirsiniz.

 

[fehime]

Ayrıntılı bilgi için teşekkürler