Divan-ı Hümayun

[&]

Divan-ı Hümayun
Divan, İslam devletlerinde yönetimle ilgili önemli konuların görüşülüp karara bağlandığı kuruldur. Başlangıçta bir devlet dairesi niteli¬ği taşıyan divanlar sonraları İran devlet gele¬neğinin de etkisiyle kurul biçimine dönüşmüş¬tür. Zamanla sayıları artan, görev ve yetkileri farklılaşan divanlar uzun süre İslam devletle¬rinin en önemli yönetim organı olma nitelikle¬rini korumuşlardır.
İslam tarihinde ilk divan ikinci halife Hz. Ömer döneminde (634–644) kuruldu. Devlet gelirlerinin ve giderlerinin kaydedilmesi işle¬rini yürüten bu divan daha sonra bütün mali işleri yöneten bir daire durumuna geldi. Emeviler döneminde (661–750) divanların sayısı artmaya başladı. Devlet merkezi Şam'da bu¬lunan ve ekonomik işleri yönetmekle görevli olan "Divanü'l-Harac" giderek ana divan du¬rumuna geldi ve "el-Divan" adıyla anılmaya başlandı. Merkezde çeşitli devlet işlerini yü¬rüten divanların yanında eyaletlerde de di¬vanlar kuruldu. Abbasiler dönemi (750–1258) ise divanların yetki ve görevlerinin kesin ola¬rak birbirinden ayrılarak belirlendiği, büyük bir imparatorluk durumuna gelen devletin artan gereksinmelerine göre birçok yeni divanın kurulduğu, eskimiş olanların da kaldırıldığı bir dönemdir. Abbasiler'deki başlıca divan¬lar, ekonomik işlerle uğraşan "Divanü'l-Harac", zekât gelirini toplayan "Divanü's-Sadaka", askeri işlere bakan "Divanü'l-Ceyş", devlet görevlilerinin ücretlerini düzenleyen "Divanü'n-Nafaka", saray giderlerini yöneten "Divanü'l-Hazine", posta ve gizli haberalma işlerine bakan "Divanü'l-Beridi" ile mali de¬netimle görevli "Divanü'z-Zimem"di. "Divanü's-Sır" ise devletin önemli iç ve dış sorunla¬rıyla ilgili kararları alan üst kuruldu. Abbasiler'de halkın çeşitli konulardaki yakınmaları¬nı dinleyen ve bunları halifeye ileten "Divanü'l-Mezalim" adlı bir kurul daha vardı. Hali¬feler divan toplantılarına katılmazlar, isterler¬se toplantının yapıldığı salona bakan yüksek bir yerde oturup görüşmeleri pencere arkasın¬dan izlerlerdi.
Abbasiler döneminde ve sonrasında kuru¬lan İslam devletleri büyük ölçüde Abbasi di¬van geleneğini sürdürmüşlerdir. Büyük Sel¬çuklularda devletin en yüksek yönetsel kuru¬luna "Divanı Âlâ" denirdi. "Divan-ı Âlâ"nın altında resmi yazışmaları yürüten "Divan-ı İn¬şa" ve "Divan-ı Tuğra" adlı iki divan bulunur¬du. Mali kayıtları "Divan-ı İşraf-ı Memalik" tutar, mali denetimi de "Divan-ı Nazar-ı Me¬malik" yapardı. Askerlik işlerini "Divan-ı Arz" ya da "Divan-ı Ceyş" denilen kurul yü-rütürdü. Anadolu Selçukluları da Büyük Sel¬çuklulardan aldıkları bu kurulları bazı ad değişiklikleriyle aynı biçimde korumuşlardır. Anadolu Beylikleri ile Akkoyunlular ve Karakoyunlular'da da benzeri kurumların varlığı bilinmektedir.
Osmanlı Devleti'nde küçük bir beylik ola¬rak kurulduğu yıllarda divana benzer bir ku¬rul yoktu. 15. yüzyılın ortalarına doğru mer¬kezi devlet örgütü oluşunca divan da ortaya çıkmıştır. Osmanlılar'da önceki İslam devletlerinden farklı olarak bütün yönetim görevle¬rini tek bir divan üstlenmişti. "Divan-ı Hümayun" adı verilen bu kurulun asıl üyeleri sadra¬zam, kubbealtı vezirleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri, Nişancı, Anadolu ve Rumeli defterdarları ile Rumeli Beylerbeyi idi. Yeni¬çeri Ağası ile Kaptan-ı Derya ancak vezir rüt-besindeyseler Divan-ı Hümayun üyesi olabi¬lirlerdi. Divan-ı Hümayun'un ayrıca kendi ör¬gütü ve Reisülküttab'ın başkanlığında çalışan birçok görevlisi vardı. Yönetimle, yargıyla, maliyeyle ve ekonomiyle ilgili konularda dev¬letin en üst karar organı olan Divan-ı Hüma¬yun aynı zamanda halkın yakınma ve dilekle¬rini de dinlerdi. Verdiği kararlar padişahın onayıyla kesinleşir ve yürürlüğe girerdi.
Divan-ı Hümayun Topkapı Sarayı'nda Kubbealtı denilen yerde toplanırdı. Kanuni Sultan Süleyman dönemine (1520–66) kadar Divan-ı Hümayun toplantılarına padişahlar başkanlık etmiş, ondan sonra bu görevi sadra¬zamlar yürütmüşlerdir. Padişahlar ise toplan¬tıya katılmayıp görüşmeleri kafes arkasından izlemekle yetinmişlerdir.
Divan-ı Hümayun genellikle haftada dört gün (cumartesi, pazar, pazartesi, salı) topla¬nır, kararlar da padişahın onayına pazar ve salı günleri sunulurdu. Osmanlı Devleti'nde Divan-ı Hümayun'dan başka sadrazamın baş¬kanlık ettiği divanlar da vardı. Sadrazam ko¬nağında toplanan bu divanlardan "İkindi Di¬vanında Divan-ı Hümayun'da görüşülmesine gerek duyulmayan daha önemsiz işler karara bağlanırdı. Sadrazam "Çarşamba Divanı"nda başkent İstanbul'un çeşitli sorunlarıyla uğra¬şır, "Cuma Divanf'nda ise yalnızca davalar dinlenir, önemli görülenler Divan-ı Hüma-yun'a götürülürdü. Eyaletlerde beylerbeyleri¬nin başkanlığında toplanan ve "Eyalet Diva¬nı" denilen kurullar Divan-ı Hümayun'un kü¬çük birer örneği gibiydiler. Eyalet Divam'nda alınan kararlar Divan-ı Hümayun'a bildirilir¬di. Ayrıca bu kurulun kararını beğenmeyen¬ler Divan-ı Hümayun'a başvurabilirlerdi.
17. yüzyılın ortalarından sonra Divan-ı Hü¬mayun'un önemi azalmaya başlamış, buna karşılık sadrazamın yetkileri ve yönetimdeki gücü artmıştır. 18. yüzyılda giderek törensel bir kurul durumunu alan Divan-ı Hümayun çok seyrek toplanmaya başlamıştır. II. Mahmud'un (1808–39) merkezi devlet örgütünü yeniden düzenleme çalışmaları sırasında önce sadrazam divanları kaldırılmış, Divan-ı Hü¬mayun'un yetki ve görevleri de başka kurumlara devredilmiştir. Divan-ı Hümayun bundan sonra işlerliği olmamakla birlikte varlığını ge¬leneksel bir kurum olarak devletin sona erme¬sine kadar sürdürmüştür.
Soru: Divan-ı Hümayun kim tarafından ve ne zaman kurulmuş? Kim tarafından ve ne zaman kaldırılmıştır
Osmanlı İmparatorluğu'nda, padişah sarayında toplanan ve şimdiki Bakanlar kurulu gibi memleketin önemli işlerini gören, bu arada müracaat dilekçelerini de kabul ederek bir çeşit yüksek mahkeme vazifesi de gören kurumdur. Divan-ı Hümayun , Topkapı Sarayındaki Kubbealtı dairesinde toplanırdı. Kuruluşu, Orhan Gazi dönemindedir. Devletin ilk zamanlarında devlet işleri ya doğrudan doğruya padişahlar tarafından ya da sadrazamlar tarafından görülürdü. İstanbul'un alınmasından sonra, devlet işlerinin çoğalması, böyle bir divanın kurulmasını gerekli kılmıştır. Divan-ı hümayun, 18. yüzyıldan sonra önemini kaybetmesine rağmen, büsbütün ortadan kaldırılmayarak, imparatorluğun sonuna kadar muhafaza edilmiştir. Yani Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulması; Osmanlı Devleti'nin sona ermesiyle Divan-ı Hümayun'da kaldırılmıştır.
Divanı hümayunun tam kuluş tarihi bilinmiyor. Orhan gazi zamanında (1326 ile 1362 arasında padişahlık yapmıştır) kurulmuş, 1826 da II. Mahmut tarafından kaldırılmıştır. Divanı hümayun yerine Meclis-i Vükela (veya Heyeti Vükela-bakanlar kurulu) oluşturulmuştur.

Bu konu alıntı olup emeği geçen kişilere teşekkürü bir borç biliyoruz.

 

[Öğretmen]

Divan-ı Hümayun

Teşekkür ederim öğretmenim.